BIOGRAFIA ULICY: Osiedle Heimstätten w Drawsku Pomorskim

Przełom lat 20. i 30. XX wieku stawiał przed administracją przedwojennego Dramburga sporo wyzwań w zakresie budownictwa mieszkaniowego. Chociaż miasto nie znajdowało się w ścisłym obszarze przygranicznym, to w skutek zapoczątkowanego w 1919 roku napływu emigrantów z Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Kujaw, jego populacja dynamicznie rosła. Zjawisko to było rezultatem postanowień traktatu wersalskiego i wytyczenia nowych granic po zakończeniu I wojny światowej. Polska wróciła na mapę Europy, a mieszkająca w obrębie jej granic ludność niemiecka stanęła przed wyborem - przyjąć gwarantowane przez traktat polskie obywatelstwo lub zachować obywatelstwo niemieckie i wyjechać. Zwolenników drugiego rozwiązania określano mianem "optantów" i zgodnie z ustaleniami, zostali zobligowani do opuszczenia granic Polski z terminem do drugiej połowy 1925 roku. Część z nich znalazła nowy dom w granicach przedwojennego powiatu drawskiego. 

Zabudowa ulicy Łowickiej stanowiąca pierwszy etap budowy nowego osiedla Heimstätten (Wohnblock I).

Dla optantów zbudowano w Drawsku siedem domów w okolicy cmentarza przy obecnej ul. 11 Pułku Piechoty (numery 81-93), w których znajdowały się trzy- i czteropokojowe mieszkania. Ich czynsz był jednak zbyt wysoki dla gorzej sytuowanych mieszkańców i ich rodzin. Wciąż potrzebne były mniejsze, a przede wszystkim tańsze mieszkania. Istotnym czynnikiem, który należało uwzględnić był także rosnący napływ do miasta ludności wiejskiej. 

Nowe osiedle - określane jako Heimstätten lub Reichsheimstätten - miało przynieść przynajmniej częściowe rozwiązanie problemów mieszkaniowych. Ulokowano je na zachodnich przedmieściach miasta, przy ul. Starogrodzkiej (niem. Wangeriner Straße), za obszarem nieistniejącego już majątku Golzengut (na zachód od obecnej ul. Warmińskiej), w pobliżu rzeki Drawy. Na liczącej sobie nieco ponad 4 ha trójkątnej działce wytyczono docelowo trzy ulice prostopadłe do ul. Starogrodzkiej, a równoległe do siebie nawzajem: ul. Kaszubską (niem. Prussen Weg), ul. Pomorską (niem. Pommern Weg) i ul. Łowicką (niem. Neumarkischer Weg), wzdłuż których powstały domy mieszkalne.

Zaznaczony obszar osiedla Heimstätten w 1929 roku. Widoczne są już domy wybudowane przy ul. Łowickiej (Wohnblock I). Na wschód od niej wytyczona jest także ścieżka, obecna ul. Pomorska, przy której powstawać będzie drugi etap inwestycji (Wohnblock II). Ulica Kaszubska w tym czasie nie była jeszcze wytyczona. 

Pierwszy etap inwestycji (tzw. Wohnblock I) zakładał budowę 28 mieszkań przy ul. Łowickiej. Przewężony wjazd od ulicy Starogrodzkiej flankowały dwa wolnostojące domy dwurodzinne. Ulica następnie się nieco rozszerzała osiągając szerokość 17 metrów. Po obu jej stronach znajdował się zabudowa szeregowa, w skład której wchodziło po 5 dwurodzinnych bliźniaków w każdym rzędzie. Na końcu ulicy - vis-a-vis wjazdu - znajdowały się jeszcze cztery mieszkania. W obszarze osi ulicy powstał pas zieleni, na którym znajdowała się m.in. pompa. Pracę budowlane pierwszego etapu rozpoczęto jesienią 1928 roku, a pierwsze dziesięć domów było gotowych do zamieszkaniu już w lipcu 1929 roku. 

Warto opowiedzieć nieco więcej o samych domach, które zostały zaprojektowane z myślą o rodzinach czteroosobowych. Z ulicy wchodziło się do niewielkiego przedpokoju, z którego można było dostać się do salonu oraz na poddasze. W salonie o powierzchni 15,63 m2 znajdowało się miejsce na szafę, stół i krzesła, sofę oraz kilka innych praktycznych mebli. Obok salonu znajdowała się sypialnia, w której oprócz łóżka było miejsce na małą umywalkę, dwa krzesła i niewielką szafkę. Salon i sypialnię przedzielała kotara. Na poddaszu znajdowała się sypialnia dla dzieci (15,25 m2), którą można było dodatkowo przedzielić ścianką działową. Kuchnia zawierała podstawowe wyposażenie, w skład którego wchodził piekarnik i kuchenka gazowa. Od strony kuchni można było zejść do dużej piwnicy (17,63 m2). Z kuchnią połączona była także niewielka sień, z której można było wyjść na ogród (o powierzchni 250 m2) oraz do wychodka, pod którym znajdował się niewielki kolektor na nieczystości. W budynkach gospodarczych znajdowało się wystarczająco dużo miejsca, aby pomieścić 2 do 3 tuczników, kozę i kury. 

Rozkład pomieszczeń mieszkania przy ul. Łowickiej.

Wnętrza pomieszczeń pomalowane były na jasne kolory. Sufity, ściany, drzwi i okna były jednobarwne. Dachy domów pokryte były cementową dachówką w kolorze stalowo-niebieskim. Pomalowana na biało stolarka okienna objęta była opaską w kolorze czerwonym. Drzwi pomalowane były w różnych odcieniach zieleni. Przed domem, pod oknami, znajdował się niewielki pas zieleni o szerokości ok. 1 metra.

Plan osiedla z 1931 roku.

Nowe domy zaopatrzone były w energię elektryczną oraz instalację gazową, nie posiadały jednak dostępu do bieżącej wody, którą czerpano przy pomocy ulicznych pomp. Osiedle nie posiadało jeszcze wówczas sieci kanalizacyjnej. 

 Dwa domy flankujące wjazd w ul. Łowicką. Widok od zachodu.

Na temat drawskiego osiedla Heimstätten powstała licząca 56 stron broszura wydana w 1930 roku przez Karla Strucka. Wiedzę na temat szczegółów budowy osiedla czerpiemy także z dwóch artykułów opublikowanych w periodyku "Ostdeutsche Bau-Zeitung-Breslau" z 21 września 1929 r. oraz 4 kwietnia 1931 r. Dowiadujemy się m.in, że domy na drawskim osiedlu budowano w dwóch podstawowych typach. Budynki w "Typie 2" odróżniał się od "Typu I" dłuższą o 40 cm ścianą salonu, którą z 3,20 m powiększono do 3,60 m oraz nieco innym układem pomieszczeń gospodarczych, w których wychodek był znacznie bardziej oddalony od części mieszkalnej. Warto jeszcze dodać, że wygląd wolnostojących domów dwurodzinnych na drawskim osiedlu nieco różnił się od tych w zabudowie szeregowej. Chodzi tu głównie o inny układ okien na poddaszu. Podwójne okna dachowe zastąpiono jednym niewielkim, ale za to pomieszczenie na piętrze było doświetlone dodatkowym oknem umieszczonym w ścianie szczytowej budynku.

Zabudowa szeregowa ulicy Łowickiej (Wohnblock I) z budynkami "Typu I".

W prasie branżowej zwracano uwagę na stosunkowo niewielkie koszty budowy domów wspomnianych typów, co udało się osiągnąć dzięki zastosowaniu zestandaryzowanych form okien, drzwi, belek i pokrycia dachu. Czynnikiem zachęcającym był też niewielki czynsz, dzięki czemu liczba zainteresowanych szybko przewyższyła liczbę dostępnych domów. 

Rozkład parteru domu "Typu II" z powiększonym salonem i zmodyfikowanym układem części gospodarczej.

Drugim etapem rozwoju osiedla było wybudowanie 18 domów przy ulicy Pomorskiej (Wohnblock II). Były to dwa szeregi po osiem mieszkań oraz "zamykający" ulicę wolnostojący budynek dla dwóch rodzin. Według projektu z 1930 roku, w obszarze osi ulicy - podobnie jak w przypadku ulicy Łowickiej - miał zostać wydzielony pas zieleni. Zrezygnowano jednak z tego rozwiązania na rzecz powiększenia ogródków przed domami. Do naszych czasów nie zachowały się zabudowania wschodniej pierzei ulicy, które po wojnie były całkowicie zrujnowane. Według informacji przekazanych przez Panią Władysławę Sztajnke, z domów "pozostały tylko piwnice i właśnie z tych piwnic ludzie wybierali cegły, by remontować swoje mieszkania i domy". Ciąg ośmiu domów zniknął z krajobrazu osiedla, a jego miejsce zajął plac parkingowy oraz piętrowy dom jednorodzinny, który swoją bryłą nie nawiązuje do zabudowy ulicy. Na tyłach tego kwartału - od strony ulicy Kaszubskiej - w latach 80. XX wieku (?) - powstały kolejne dwa domy mieszkalne, których klockowate bryły negatywnie wpływają na wygląd ulicy i całego osiedla.

Ulica Pomorska w 1931 roku.

Trzecim i ostatnim etapem budowy osiedla było wytyczenie i zabudowanie ulicy Kaszubskiej (Wohnblock III). Projekt  tego przedsięwzięcia widzimy na planie osiedla z 1931 roku. Podobnie jak w przypadku ul. Łowickiej, wjazd w ul. Kaszubską od strony ul. Starogrodzkiej miał być flankowany przez dwa wolnostojące domy dwurodzinne, a w jej dalszym biegu kontynuowana miała być zabudowa szeregowa. Projekt nie został jednak w pełni zrealizowany. W pierwszym z trzech odcinków ulicy Kaszubskiej zdecydowano się na realizację aż ośmiu wolnostojących domów dwurodzinnych, po cztery z każdej strony ulicy. Dopiero kolejne jej fragmenty przeznaczono na zabudowę szeregową. Także w tym przypadku zrezygnowano z pasa zieleni w obszarze osi ulicy na rzecz powiększenia ogrodów przed domami. Własne mieszkania przy ul. Kaszubskiej były źródłem radości dla 44 rodzin. W 1934 roku budowa Heimstättensiedlung dobiegła końca, a nowe osiedle stało się domem dla 90 rodzin.

Kadr z filmu Jerzego Passendorfa "Kierunek Berlin" (1968), na którym widać zabudowania ul. Łowickiej.

Zabudowa osiedla nie ucierpiała podczas działań wojennych i za wyjątkiem wspomnianego szeregu czterech dwurodzinnych domów przy ul. Pomorskiej, dotrwała do naszych czasów. Warto dodać, że na osiedlu kręcone były sceny filmu "Kierunek Berlin" z 1968 roku w reżyserii Jerzego Passendorfa.

Obecnie tylko pojedyncze domy na osiedlu posiadają oryginalną, przedwojenną stolarkę okien i drzwi. Większość właścicieli zdecydowała się na wymianę dachu oraz ocieplenie i przemalowanie elewacji, co sprawiło, że w obrębie osiedla nie znajdziemy już dwóch identycznych mieszkań. Zmiany i remonty wprowadzono także w obrębie samych domów. Część zabudowań gospodarczych zamieniono na mieszkania, inne na garaże lub niewielkie warsztaty. Mimo wprowadzonych modyfikacji, osiedle wciąż posiada swój wyjątkowy klimat i może stanowić inspirację dla wszystkich, którzy upierają się, że budowa bloków jest jedynym panaceum na deficyt mieszkaniowy. Inne budownictwo mieszkaniowe jest możliwe. 

Osiedle dzisiaj (lipiec 2022 roku):

Zdjęcie satelitarne współczesnego osiedla.

Ulica Kaszubska.

Ulica Kaszubska.

Ulica Kaszubska.

Ulica Kaszubska.

Ulica Łowicka.

Ulica Łowicka.

Ulica Łowicka.

Pompa wodna przy ul. Łowickiej.

Ulica Łowicka.

Ulica Pomorska.

Bibliografia:

• Heimstättenbau in Preußen: Wohnungsbauten der provinziellen Wohnungsfürsorge-Gesellschaften in Preussen, Hirtsiefer, Heinrich (przedm.), 1931.
• Siedlung der Stadt Dramburg Pom., "Ostdeutsche Bau-Zeitung-Breslau", nr 14 (Jahrg. 29.), 2.04.1931.
• Kleinwohnungsbauten in Dramburg, "Ostdeutsche Bau-Zeitung-Breslau", nr 76 (Jahrg. 27.), 21.09.1929.