"Łączy nas Ina" - zapowiedź nowej książki Zbigniewa Mieczkowskiego

W 2019 roku ukazało się pierwsze wydanie obszernej monografii rzeki Drawy autorstwa dr. Zbigniewa Mieczkowskiego zatytułowane „Łączy nas Drawa”. Trzy lata później autor opublikował drugie, poszerzone opracowanie tej książki opatrzone wyróżnikiem „2”. Nakład obu tych pozycji się wyczerpał. Natomiast w 2024 roku ten sam autor promował już monografię kolejnej rzeki – Regi („Łączy nas Rega”, której dwa ważne dopływy (Stara Rega i Brzeźnicka Węgorza) mają swe źródła na ziemi drawskiej. Z przyjemnością informujemy, że w opracowaniu jest monografia trzeciej zachodniopomorskiej rzeki – Iny, która swój początek bierze ze źródeł na poligonie drawskim. Publikacja tej książki (podobnie jak poprzednich o objętości ok. 500 stron formatu A4) przewidywana jest na czerwiec przyszłego roku. Będzie ona stanowiła domknięcie swoistej trylogii historii tych rzek od ich rzeźbienia przez lodowiec do chwili obecnej. Dziś prezentujemy jej wycinek poświęcony idei połączenia kanałem Drawy z Iną.

Dawny wododział Drawy i Regi w jeziorze Kocioł Duży.

Dawna koncepcja połączenia Drawy z Iną

W przeszłości istniało naturalne połączenie Drawy z Regą. Miało one swój newralgiczny punkt w jeziorze Kocioł Duży w Olesznie nieopodal Drawska. W nim to wypływająca z łąk pod Ińskiem Ostrowitnica rozdzielała swe wody na dwa nurty. Z tego niewielkiego akwenu w przeciwległych kierunkach brały początek dwie rzeczki stanowiące dopływy Regi i Drawy – Brzeźnicka Węgorza i dzisiejsza Wilźnica. Natura swą siłą zaznaczyła w tym miejscu przełom (wododział) ich zlewni. Stąd jeden z nurtów skręcał na wschód, ku jezioru Lubie i dalej w kierunku Drawy. Po drodze zabierał on z sobą północny dopływ Stadtfliess (Miejska Rzeka), a od południa strumień z jeziora Słowinko. Nie wiadomo, dlaczego po wojnie błotniste koryto dawnego połączenia z jeziorem Kocioł Duży nazwano Łącznikiem. Może dlatego, że łączył on Regę i Drawę? Dalszy odcinek dawnej Oleschny, a późniejszej Stadtfliess, nosi dziś nazwę Wilźnicy. Pojawiająca się tu dawna nazwa rzeki Oleschna, dała nazwę dla stolicy poligonu - Oleszna (1).

Drugi nurt dawnej Ostrowitnicy w jeziorze Kocioł Duży obierał kierunek wschodni i obok grodziska w Olesznie oraz poprzez przesmyk pomiędzy jeziorami Czaple Duże i Czaple Małe płynął w kierunku „matki” Regi poniżej Łobza. Obie wspomniane rzeczki łączące Drawę i Regę były w przeszłości penetrowane przez najbardziej wytrawnych niemieckich kajakarzy. Jednak ten naturalny fenomen przyrody, jakim był wododział Drawy i Regi, został zasypany przez Polaków wałem ziemnym, gdy budowana była droga z Drawska Pomorskiego do Oleszna. Nie zadbano nawet o to, by urządzić pod drogą choćby niewielki przepust. Odtąd Brzeźnicka Węgorza zawładnęła całym nurtem dawnej Ostrowitnicy i powiększyła swą długość o około 1/3, stając się najdłuższym dopływem Regi.

Ten wstęp do istoty tego podrozdziału ma swoje historyczne znaczenie, gdyż dotyczy trzech ważnych rzek Pomorza Zachodniego – Drawy, Regi i Iny, które miały być połączone kanałami, na wyrost określanymi żeglownymi, a w rzeczywistości ledwie spławnymi. W tym rozważaniu głównym motywem jest jednak połączenie Drawy z Iną. Kwestię połączenia Drawy z Regą rozstrzygnąłem w innych publikacjach (2). W tej jest miejsce na rozwikłanie połączenia Drawy z Iną.

Żeglowne (a w zasadzie spławne) połączenie Iny z Drawą miało skrócić tradycyjny szlak Drawa - Noteć – Warta – Odra w spławianiu towarów i drewna z Puszczy Drawskiej w kierunku Szczecina i Bałtyku. W Archiwum Państwowym w Szczecinie natknęliśmy się na dokumenty z drugiej połowy XIX wieku, zawierające kalkulacje i wiele koncepcji połączenia Drawy z Iną i Regą. Odnaleźliśmy tam m.in. wykonany w maju 1875 roku w Stargardzie kosztorys budowy kanału Drawa – Ina, który miał połączyć Drawno z Reczem i przedłużyć szlak wodny do Zalewu Szczecińskiego i dalej do Bałtyku (3). Miano w ten sposób znacznie skrócić ten szlak oraz ominąć liczne komory i składy celne, usytuowane na Drawie, Noteci, Warcie i Odrze. Przystąpiono wówczas do pierwszych prac planistycznych, uwzględniając istniejący już przekop o długości 550 m na południowy zachód od Drawna (1 km od dworca w Kiełpinie) i nazwano go „Neue Drage” („Nowa Drawa) (4). Drugi projekt, budowy kanału Rega – Drawa, rozważany był jeszcze w 1860 roku. Na przełomie XIX i XX wieku wielokrotnie o tych zaniechanych projektach pisała lokalna prasa stargardzka (5). Oba projekty upadły ze względu na duże koszty ich realizacji. Ale nie tylko. 

Fragment mapy Boetcke powiatu choszczeńskiego z 1779 r. z naniesionym na czerwono projektem kanału Drawa-Ina.

Prawdopodobnie pierwszą próbę połączenia Drawy i Iny podjęto już w 1590 roku. Taki fakt odnotowano w rejestrze dziedzicznym Recza, gdzie wspomniano sztuczną bruzdę „Neu Drage” („Nowa Drawa”). Ten sam fakt zauważył K. Berg przy opisie wrzosowisk Recza z 1726 roku, gdy ta „bruzda” stanowiła część granicy pomiędzy wsiami Kiełpino i Suliszewo, położonych na szlaku z Choszczna do Drawna (6). Ten długi na 550 metrów i głęboki na 3 m rów (dziś suchy) znajdował się na miejscu dawnego folwarku Güntersbergów z Kiełpina nazywanego Jakobsdorf (7). Według wspomnianego K. Berga, do idei budowy połączenia tych dwóch rzek powrócono w 1774 roku i szybko jej zaniechano.

Do tych inwestycji nawiązywał patent Fryderyka II z 22 września 1744 roku w sprawie wznowienia (ożywienia) handlu pomiędzy Polską oraz Pomorzem i Nową Marchią, w realizacji którego miały być wykorzystywane zarówno drogi lądowe, jak i wodne. Wśród tych drugich wymieniono Wartę, Noteć, Odrę, Drawę, Regę i Inę. Patentem tym dopuszczano do obrotu zboże, wełnę, skóry, miód, wosk i drewno (8). Naszą tezę o planowaniu tych inwestycji już w 1712 roku potwierdzają materiały źródłowe. W Archiwum Państwowym w Szczecinie natknęliśmy się na dokumenty z drugiej połowy XIX wieku zawierające kalkulacje i wiele koncepcji połączenia Drawy z Iną i Regą. Odnaleźliśmy tam m.in. wykonany w maju 1875 roku w Stargardzie m.in. kosztorys budowy kanału Drawa – Ina (9).

Natomiast W. Palm uważał, że te planowane prace miały wyłącznie zasilić wodą z Drawy ciek Wardynki, na którym zbudowany był młyn w Rohrbeck (Kołkach). Szlak wodny łączący Drawę z Iną miał przebiegać od jeziora Dubie na południe od Drawna, przez które przepływa Drawa, dalej przekopem do jeziora Piaseczno, a stamtąd kolejną bruzdą do młyna nieopodal Kołków. Dalszy bieg drogi łączącej te pomorskie rzeki miał przebiegać po cieku Wardynii i dalej rzeką Stobnicą do Iny na zachód od Recza. Zaprezentowano go kolorem czerwonym na mapie Boetcke powiatu choszczeńskiego (Arenswalde) z 1779 roku. Różnica poziomów wynosząca niemal 70 m pomiędzy krańcami tej nowej drogi wodnej wymagała budowy kilkudziesięciu śluz i przekopania kilku młynówek przy istniejących już młynach (o nich na str. …) oraz „prostowania” wielu zakoli tych cieków. Duże koszty tych inwestycji położyły kres ideom, które rozważano niemal przez 3 wieki. Ostatnim bardzo aktywnym orędownikiem tej inwestycji był administrator (starosta) powiatu szadzkiego (stargardzkiego ziemskiego) Adolf von Nickisch-Roseenegk, którego wspierał m.in. Otto von Bismarck (10). Przedsięwzięcie to kalkulowane w latach 1874-1877 miało kosztować 30 milionów ówczesnych marek. Przez 3 lata prowadzono intensywne konsultacje. Największymi oportunistami tego kanału byli właściciele ziemscy i administracja powiatu choszczeńskiego przez który miał on przebiegać. Ci pierwsi gremialnie odmawiali udziału w spotkaniach roboczych, nie widząc w tym interesu własnego, a obawiając się ubocznych skutków w podtapianiu własnych gruntów w wyniku spiętrzeń wody na 39 śluzach. W takich okolicznościach 17 kwietnia 1877 roku projekt budowy kanału Ina-Drawa uznano za „porażkę” i wstrzymano wszelkie prace nad nim. Ostateczny cios tej koncepcji zadała rozbudowa na Pomorzu Zachodnim dość gęstej sieci kolejowej  (11). O zapomnianej już koncepcji połączenia Iny z Regą wspomniał Hans Jäger, gdy opisywał prace melioracyjne na łąkach pomiędzy źródłami Iny a Ciemnikiem w okresie drugiej wojny światowej. Roboty te wykonywali jeńcy francuscy (12). Zaledwie 2 km na południe od oczyszczanego wówczas koryta Iny znajduje się Czertyńskie Bagno. W przeszłości ten dzisiejszy „raj” dla ptaków wodno-błotnych należał do Wedlów. W 1567 roku był to 70-hektarowy akwen podzielony na cztery części pomiędzy linie rodowe Wedlów z Ińska i Recza (13). Z niego wypływa rzeczka Głęboka, której górny odcinek w przeszłości nosił nazwę Kamiennej, a dolny Trzebuńskiej Strugi (Trabunfliess) wpadającej do starego koryta Drawy nieopodal zamku w Jaworzu i mostu (in ponte Drawe) w Prostyni, przez który na negocjacje z Brandenburczykami w 1269 i 1273 roku udawał książę Mściwoj II (Mszczuja, Mestwin), późniejszy więzień zamku w Reczu nad Iną (14). W 1362 roku margrabia Ludwik Rzymski nadał cysterkom z Recza jezioro Trzebuń z jego wpływem Głęboką i wypływem Trzebuńską Strugą. Zakonnice miały też prawo do odwrócenia nurtu wody w tych rzekach. W 1590 roku Trabunfliess była łowiskiem rybnym, należącym do domeny w Reczu (15). Przekopanie zaledwie 2 km gruntów pomiędzy Ciemnikiem a Czertyniem byłoby najkrótszym połączeniem zlewni Iny i Drawy. Jednak po ocenie tutejszych warunków hydrologicznych trudno byłoby oczekiwać, by było ono spławne. Podobne trudne warunki istniały przy projekcie początkowego odcinka projektowanego kanału Drawa-Ina na południe od Drawna.

Na kanwie wywodów o koncepcjach połączenia trzech ważnych zachodniopomorskich rzek Drawy, Regi i Iny – zgłaszam swój ekologiczny postulat pod adresem Wód Polskich, by niewielkim kosztem realizowanych kolejnych unijnych projektów LIFE+ odtworzyć naturalne połączenie Drawy i Regi (wododział w Olesznie) i naprawić krzywdę wyrządzoną w przeszłości przez człowieka naturze.

(1) Szerzej o tym: Z. Mieczkowski, Poligon Drawski w trzech odsłonach, Drawsko Pomorskie 2016 oraz ten sam autor, Łączy nas Drawa. Monografia rzeki, Drawsko Pomorskie 2022, a także, Dary lasu, Drawsko Pomorskie 2022. 
(2) Z. Mieczkowski, Łączy nas Drawa 2. Monografia rzeki, Drawsko Pomorskie 2021 oraz ten sam autor Łączy nas Rega. Monografia rzeki, Płoty 2024. 
(3) APS, Zespół Starostwo Powiatowe w Stargardzie, sygn. 641.
(4) W. Palm, Das Rätsel der „Neuen Drage“ zwischen Műrbenfelde und Rohrbeck, „Heimatgruβ Rundbreif“ Kreis Arnswalde, Nr 223/1993, s. 23-25. 
(5) APS, Zespół Starostwo Powiatowe w Stargardzie, sygn. 639. 
(6) K. Berg, Arenswalde w XVIII w., cz. 2, s. 186-187. 
(7) Jakobsdorf po najeździe w 1326 roku wojów Władysława Łokietka i towarzyszących mu Litwinów na Nową Marchię został opuszczony – deserta. Zapewne został założony, na co wskazuje jego nazwa przez Jakuba Güntersberga, wg E. Rymara mordercę polskiego króla Przemysła II spod Rogoźnia z 1296 roku. 
(8) Wachowiak B., Wybrane problemy handlu warciańsko-odrzańskiego w latach 1618 - 1750, "Przegląd Zachodniopomorski", Tom XXVI, Rok 2011, Zeszyt 2, s. 57-62. 
(9) APS, Zespół Starostwo Powiatowe w Stargardzie, sygn. 641. 
(10) Tamże. 
(11) Tamże. 
(12) Płyta DVD przeznaczona dla ziomkostwa powiatu szadzkiego. 
(13) E. Rymar, Nazwy wodne dorzecza dolnej Odry (dokumentacja, identyfikacja, lokalizacja), cz. VI i VII. Zlewnia rzeki Drawy, „Przegląd Zachodniopomorski”, (1): T. VI, Rok 1991, Zeszyt 1, s. 151–163; (2): T. VII, Rok 1992, Zeszyt 1, s. 133–151; (3): T. VII, Rok 1992, Zeszyt 2, s.179–199; (4): T. VII, Rok 1992, Zeszyt 3, s. 183–214. 
(14) Tamże. 
(15) Tamże.