Działalność Waltera Gropiusa na Ziemi Drawskiej w latach 1904-1914

Walter Gropius urodził się 18 maja 1883 r. w Berlinie, zmarł 5 lipca 1969 r. w Bostonie w stanie Massachusetts w Stanach Zjednoczonych. Był trzecim dzieckiem Waltera Adolfa Gropiusa i Manon Auguste Pauline z domu Scharnweber. Podobnie jak stryjeczny dziadek (Martin Gropius), 20-letni Walter postanowił rozpocząć karierę architekta.

Ryc.1. Walter Gropius.

Ryc. 2. Jankowo z lotu ptaka, 1931 rok.

 

1. Dwór Ericha Gropiusa

2. Spichlerz

3. Pralnia

4. Kuźnia

5. Kościół

6. Dom mieszkalny dla robotników

W 1903 roku podjął studia na Uniwersytecie Technicznym w Monachium (Technischen Hochschule München), ale w tym samym roku przerwał edukację. Nie przeszkodziło mu to jednak w realizacji swoich zawodowych planów. Po powrocie do Berlina, w sierpniu 1903 roku rozpoczął praktykę w biurze projektowym „Solf und Wichards”. Po 13 miesiącach pracy, we wrześniu 1904 roku, Walter wyjeżdża na Pomorze, do swojego stryja Ericha Gropiusa, będącego właścicielem majątku w Jankowie (niem. Janikow) nieopodal Drawska.

Ryc. 3. Jankowo. Posiadłość Ericha Gropiusa, 1914 rok.

Jankowo 1904 - 1906

To właśnie na obszarze tej niepozornej wsi w 1904 i 1905 roku zrealizowano pierwsze autorskie projekty Waltera Gropiusa. Pierwszy z nich był najprawdopodobniej regularnym budynkiem mieszkalnym, w drugim – zapewne większym – mieli mieszkać pracownicy pobliskiej fabryki krochmalu. Nie jest wiadomo, w którym miejscu wsi zbudowano wspomniane budynki. 21-letni Gropius nie miał jeszcze wówczas możliwości realizacji odważnych, modernistycznych projektów. Jego pierwsze dzieła powstały w Heimatstilu – tzw. stylu ojczyźnianym, odwołującym się do lokalnych tradycji architektonicznych (obecność spadzistych dachów, szachulec). Nie jest więc wykluczone, ze owe pierwsze projekty mogą jeszcze istnieć, jednak możliwość ich pewnej identyfikacji jest niemal niemożliwa.

Ryc. 4. Fabryka krochmalu w Jankowie.

Po ponad rocznej przerwie, w 1905 r. Walter ponownie podejmuje edukację, tym razem w Technicznej Szkole Wyższej w Charlottenburgu (ob. dzielnica Berlina; Technische Universität Berlin), której również nie udaje mu się ukończyć. Głównym powodem przerwania edukacji są problemy z odręcznym wykonywaniem rysunków i projektów. Jeszcze podczas edukacji w Monachium w listach do matki skarżył się, że trapią go skurcze dłoni, podkreślając, że rysował lepiej w wieku 12 lat.  Na studiach korzystał z płatnej pomocy innych kreślarzy, którzy za niego sporządzali prace zaliczeniowe. Rozwiązanie to sprawdziło się jednak tylko na krótką metę. Gropius ostatecznie przerywa studia na początku 1907 r.

Wciąż jednak korzysta ze swojego „architektonicznego poligonu” w Jankowie. W 1906 roku oddano do użytku trzy kolejne jego budynki: spichlerz, kuźnię oraz pralnię.

Ryc. 5. Jankowo. Projekty Waltera Gropiusa. Od lewej: pralnia, spichlerz, kuźnia, 1906 rok. (fot. Klaus Karbe)

Spichlerz. Zaprojektowany w tzw. stylu ojczyźnianym z jasnoszarej cegły. Wykonany na rzucie trzech przenikających się prostokątów. Prostokąt centralny to 5 kondygnacyjny budynek z ryzalitem (ryzalit to...) w części środkowej. Na przedłużeniu centralnego prostokąta usytuowana trzykondygnacyjna bryła. Trzeci prostokąt to wieżowa klatka schodowa wyciągnięta ponad kalenicę (najwyższą część dachu) części centralnej, ze zwieńczeniem szachulcowym i tarczą zegarową. Wszystkie części spichlerza zwieńczone dwuspadowymi dachami z ozdobnymi lukarnami, a w szczytach duże naczółki schodzące do kalenicy aż po okap. 

Ryc. 6. Spichlerz w Jankowie. Stan sprzed remontu.

Po II wojnie światowej spichlerz był w użytkowaniu Państwowego Gospodarstwa Rolnego w Jankowie, od 1973 r. wchodzącego w skład Kombinatu Drawsko Pomorskie. Do lat 60. XX wieku był wykorzystywany zgodnie z przeznaczeniem i pierwotną funkcją. Ze względów bezpieczeństwa przestał być wykorzystywany do magazynowania zboża. Przez wiele lat dolne kondygnacje i piwnica wykorzystywane były jako magazyn nawozów sztucznych. Obiekt pozostawiony bez remontu popadał w ruinę. Z chwilą przejęcia obiektu w grudniu 1992 r. przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa – Oddział Terenowy w Koszalinie stan jego nie uległ poprawie. Niedawno w spichlerzu przeprowadzono remont. Wzmocnione zostały ściany i wymieniony dach (inicjatywa związana z odnowieniem spichlerza bez wątpienia zasługuje na osobny wpis).

Ryc. 7. Spichlerz w Jankowie. Stan po remoncie. (for. Anna Tratnerska-Baranowska)

Kuźnia. Pierwotnie miała ona klasyczną formę z podcieniami. Po wojnie została przebudowana i straciła swój wyjątkowy charakter. Rozebrana w listopadzie 2011 roku.

Ryc. 8. Jankowo. Kuźnia zaprojektowana przez Waltera Gropiusa, 1906 rok.

Ryc. 9. Jankowo. Po lewej stronie znajduje się przebudowana, pozbawiona podcieni kuźnia. Po lewej, na miejscu starej pralni - powojenny budynek gospodarczy. (fot. Anna Tratnerska-Baranowska)

Ryc. 10. Jankowo. Wnętrze przebudowanej kuźni. Naprzeciwko wejścia piec kowalski. Z lewej strony widoczny jest fragment półokrągłego okna. (fot. Anna Tratnerska-Baranowska)

Pralnia. Budynek pralni został po wojnie rozebrany. Na jego miejscu postawiono nowy budynek gospodarczy, który podobnie jak inne zabudowania gospodarcze rozebrano w listopadzie 2011 roku.

Drawsko Pomorskie 1906

Kolejnym zleceniem Waltera Gropiusa jest projekt domu mieszkalnego dla Otto i Elisabeth Metzler (przy obecnej ul. Obrońców Westerplatte 9B). Sam projekt nosi datę 20 lutego 1906, a już na początku września tego samego roku Metzlerowie wprowadzili się do gotowego domu.

Ryc. 11. Drawsko. Villa Metzler. Widok od strony parku.

W budynku określanym jako Villa Metzler, Gropius połączył tradycyjne rozwiązania z innowacyjnymi pomysłami. Nowością była konstrukcja dachu, którego dolna połać nachodzi bardzo głęboko na elewację, na końcach będąc półkoliście wyłamana. Drugim nowatorskim pomysłem jest kształt okien w elewacjach; wszystkie są w kształcie prostokąta, ale ich wielkość i osadzenie są różne, jedna są wąskie, inne szerokie, pojedyncze i zwielokrotnione. Część z nich osadzona jest pionowo, a część horyzontalnie.

Ryc. 12. Villa Metzler. Plan parteru.

Rodzina Metzler zajmowała ten budynek do 1945 roku. Od 1946 mieszkały tu dwie kobiety narodowości niemieckiej, które w 1955 roku wyjechały do Niemiec. Następnie obiekt przejął skarb państwa. Swoją siedzibę miała tu Słupska Fabryka Mebli – w willi znajdowały się mieszkania służbowe dyrektora i jego zastępcy. W latach 70. funkcjonująca fabryka została przejęta przez Koszalińską Fabrykę Mebli, by w latach 80. stać się samodzielną filią: Drawską Fabryką Mebli. Pod koniec lat 90. budynek został przejęty przez Przedsiębiorstwo Przeróbki Mechanicznej Węgla BISKUPICE Sp. z.o.o w Zabrzu.

Ryc. 13. Drawsko. Villa Metzler. Elewacja południowa od strony wschodniej.

Żołędowo 1907

W 1907 rodzina Brockenhausenów zleciła Gropiusowi zaprojektowanie kilku budynków gospodarczych w Żołędowie (niem. Mittelfelde), z których zachował się tylko czworak – symetryczny po obu osiach dom składający się z czterech identycznych mieszkań rozlokowanych na parterze i na wysokim poddaszu, ukrytym pod czterospadowym dachem. Podobnie jak wcześniejsze założenia, budynek ten wpisuje się jeszcze w nurt Heimatstilu.

Ryc. 14. Żołędowo/Mittelfelde. Czworak. 1910 rok.

Ryc. 15.  Żołędowo/Mittelfelde. Czworak. 2005 rok.

Od czerwca 1908 do marca 1910 Gropius pracował w berlińskim biurze Petera Behrensa i ostatecznie porzucił formy Heimatstilu na rzecz typowych dla ówczesnej twórczości Behrensa form silnie zmodernizowanego klasycyzmu.

Jankowo 1909

W 1909 roku Walter Gropius otrzymuje kolejne zamówienie od swojego stryja Ericha na domy dla robotników w Jankowie. Projekt zakładał wzniesienie przy drodze wiodącej z Drawska do dworu w Jankowie czterech piętrowych symetrycznych domów, krytych płaskim dachem, o bryłach wzbogaconych parami parterowych przybudówek. W praktyce zrealizowano tylko jeden z nich. Dom ten zachował się do dziś.

Ryc. 16. Jankowo. Niezrealizowany w całości projekt szeregu domów mieszkalnych dla robotników. 1909 rok.

Ryc. 17. Jankowo. W prawym dolnym rogu zdjęcia znajduje się jedyny z zaplanowanych w 1909 roku domów mieszkalnych dla robotników. 

Ryc. 18. Jankowo. Jedyny z czterech zaplanowanych domów mieszkalnych dla robotników zbudowany w 1909 roku. (fot. Romuald Kurzątkowski)

Drawsko Pomorskie 1910

Początek roku 1910 przyniósł kolejne zlecenia od Ericha Gropiusa, który nabył majątek Golzengut, znajdujący się dziś w obrębie Drawska, ograniczony ulicami Starogrodzką, Śląską i Warmińską. Stryj architekta podjął na jego terenie znaczne inwestycje, a Walterowi zlecił zbudowanie domów robotniczych i przebudowę istniejącego dworku, który niestety nie zachował się do naszych czasów.

Ryc. 19. Drawsko Pomorskie. Willa Ericha Gropiusa na terenie majątku Golzengut, 1910 rok.

Ryc. 20. Drawsko Pomorskie. Willa Ericha Gropiusa na terenie majątku Golzengut, 1910 rok.

Ryc. 20a. Drawsko Pomorskie. Willa Ericha Gropiusa na terenie majątku Golzengut.

Ryc. 21. Drawsko Pomorskie. Obręb historycznej posiadłości rodu Golzów (Golzengut), późniejsza własność Ericha Gropiusa. Widok współczesny (maps.google.com) i mapa z 1943 r.

Miłocice 1910-11

Pierwszy w całości zaprojektowany przez Gropiusa dwór powstał w 1910-11 roku na zlecenie Fryderyka Wilhelma von Armin w Miłocicach (woj. Pomorskie, pow. bytowski, gm. Miastko; niem. Falkenhagen). Symetryczna parterowa budowla pokryta była łamanym dachem z szeroką wystawką od frontu. Symetryczny układ wnętrz podporządkowany został osi głównej, wyznaczonej przez centralnie położony hol o wysokości dwóch kondygnacji, który na piętrze obiega galeria. Dwór zachował się do dziś, lecz został nieznacznie przebudowany. W Miłocicach znajduje się ponadto zespół zabudowań gospodarczych, identyczny z tymi wzniesionymi w Jankowie.

Ryc. 22. Miłocice. Dwór zaprojektowany przez Waltera Gropiusa w 1910-11 roku.

W marcu 1910 roku w wieku 32 lat Walter Gropius otwiera własne biuro projektowe, w którym zatrudnia swojego wcześniejszego współpracownika z pracowni Behrensa – Adolfa Meyera.

Ryc. 23. Adolf Meyer.

Jankowo 1911

Rejestr pomorskich prac nowego biura otwiera kolejny projekt domu dla robotników w Jankowie, zrealizowany w 1911 roku. Budynek nawiązuje do poprzednich projektów domów z 1909 roku. Usytuowana przy drodze wylotowej na Małe Jankowo. Budowla jest symetryczna, piętrowa z parterowymi przybudówkami, czwórką wąskich okien na piętrze i podcięciem dolnych partii bocznych.

Ryc. 24. Jankowo. Dom mieszkalny dla robotników - widok od tyłu.

Ryc. 25. Jankowo. Dom mieszkalny dla robotników - widok od ulicy.

Ryc. 26. Jankowo. Dom mieszkalny dla robotników. Widok współczesny, od ulicy.

Gudowo 1911

Kolejnym zleceniem, którego w 1911 roku podejmują się Gropius i Meyer jest zaprojektowanie fabryki słodu dla rodziny Kleffel zamieszkałej w Gudowie (niem. Baumgarten). Konstrukcja, mimo iż mało spektakularna, zdradza rękę Gropiusa w geometrii kontrastowych zestawień fragmentów ceglanych i tynowanych oraz w motywie pionowych wgłębień ożywiających partię środkową z wejściem głównym. Przebudowany budynek zachował się do naszych czasów.

Ryc. 27. Gudowo. Fabryka słodu.

Ryc. 28. Gudowo. Dawna fabryka słodu.

W 1912 w biurze Waltera Gropiusa powstał projekt konkursowy na gmach urzędu miejskiego w Miastku, którego jednak nie udało się zrealizować. Zaproponowano w nim rozłożenie funkcji miejskich na dwie niezależne budowle, tworząc asymetryczny zespół o monumentalnych opilastrowanych elewacjach i wysokich, łamanych dachach.

Alfeld i Kolonia 

Mimo wielu intratnych zleceń, które wpływały do biura Gropiusa i Meyera (m.in. w fabryka obuwia Fagus w Alfeld (w 2011 wpisana na listę dziedzictwa kulturowego UNSECO) lub budynek biura i fabryki dla Werkbund-Ausstelung w Kolonii), nie rezygnowano z pomorskiej klienteli. 

Jankowo, Żołędowo 1912-13-14

Po 1912 na posesji Ericha Gropiusa w Jankowie powstał transformator energetyczny (zachowany). W latach 1913-14 Gropius i Meyer projektują kolejne budynki dla gospodarcze dla Brockhausenów w Żołędowie – garaż, kurnik, pokoje gościnne i szklarnię – niestety, wszystkie budowle zostały zniszczone. Dziełem biura jest zapewne transformator, który został wtórnie otynkowany.

Mirosławiec

Jednym z ostatnich pomorskich projektów Gropiusa i Meyera jest wielki spichlerz zbożowy w Mirosławcu (niem. Märkisch Friedland) wraz z towarzyszącym mu domem mieszczącym biuro i mieszkanie zarządcy. Kompozycja spichlerza jest ściśle symetryczna i przypomina rozwiązania zastosowane w fabryce Fagus – wąskie wklęsłe gzymsy pod- i nadokienniki oraz typowe dla tego okresu twórczości Gropiusa kontrastowe zestawienia elewacji ceglanych i tynkowanych.

Ryc. 29. Mirosławiec. Spichlerz.

W spisach projektów Gropiusa pojawiają się wzmianki o innych budynkach pomorskich: domu, fabryce, spichlerzu i browarze w Drawsku, ale mogą to być mylne informacje dotyczące budowli niezrealizowanych lub wykonanych gdzie indziej.

Podsumowanie

Powstałe przed pierwszą wojną światową wczesne realizacje Waltera Gropiusa ukazują długą i w gruncie rzeczy typową dla jego pokolenia drogę od popularnego ok. 1905 roku Heimatstil, przez neoklasycyzm ok. 1910 r., ku następnym etapom – powojennemu ekspresjonizmowi i dopiero po 1922 r. funkcjonalizmowi. W kontekście pomorskich realizacji Gropius jawi się jako wielki rewolucjonista, geniusz prostoty i funkcjonalizmu, ale i przedstawiciel swojego pokolenia, którego droga do nowoczesności była długa, wieloetapowa i w istocie silnie zakorzeniona w tradycji.

Pomorskie budowle Waltera Gropiusa mają wielką wartość zabytkową, poprzez swoją unikatowość i autorstwo tak wybitnego architekta. (A. Omilanowska, Budowle..., s. 11)

Pierwsza wojna światowa (1914-1918) przynosi wielkie zmiany. Walter Gropius zostaje powołany do wojska i walczy na froncie zachodnim. W 1919 roku umiera stryj Erich Gropius a jego posiadłość w Jankowie przechodzi w ręce doktora Reincholda Reicherta. W tym samym roku w Weimarze, rozpoczynając nowy etap kariery, Walter z połączenia Akademii Sztuk Pięknych i Szkoły Rzemiosł Artystycznych organizuje nową szkołę, która przyniesie mu sławę największego (z pewnością modernistycznego) architekta świata – powstaje Bauhaus [link].

Bibliografia:

• Barucki T. Pierwsze realizacje Waltera Gropiusa: w stulecie urodzin, "Ochrona Zabytków 36/3-4 (142-143), 277-280, 1983.
• Omilanowska M. Budowle Waltera Gropiusa na Pomorzu, "Spotkania z zabytkami", nr 6, 2006.
• Omilanowska M. Das Frühwerk von Walter Gropius in Hinterpommern, "Landgüter in den Regionen des gemeinsamen Kulturerbes von Deutschen und Polen – Entstehung, Verfall und Bewahrung", red. B. Pusback i J. Skuratowicz, 2007.
• Ehmann A. Traditionalismus um 1910, 2006.